Bên dòng Tô Hạp

Từ thành phố Cam Ranh, Tỉnh lộ 9 đưa chúng tôi lên huyện miền núi Khánh Sơn, thuộc tỉnh Khánh Hòa. Sau mưa, những vạt rừng hai bên đường xanh ngằn ngặt. Đứng trên đỉnh đèo, nhìn về phía Cam Ranh, mây ngời ngời bay, trắng xóa dưới chân. Còn trước mặt, dưới thung lũng Khánh Sơn, khói sương cũng mờ mịt, không nhìn thấy gì.

Xuống hết đèo, tới xã Ba Cụm Bắc, đã thấy dòng Tô Hạp ào ào cuộn chảy, nước hãy còn ngầu đục bởi những trận mưa rừng dữ dội. Tô Hạp là một con sông lạ. Không như phần lớn những con sông trên đất Việt xuôi về Đông ra biển cả, nó ngược chảy về phía Tây. Từ Ba Cụm Nam, sông Tô Hạp quay về Ba Cụm Bắc, Sơn Trung, Tô Hạp, Sơn Hiệp, Sơn Bình, Sơn Lâm, Thành Sơn rồi đổ về Ninh Thuận. Nhiều người ví dòng Tô Hạp như nguồn sữa mẹ của Khánh Sơn, bởi nó loanh quanh qua tất cả các xã, thị trấn của huyện, tưới tắm cho hầu hết đất đai nơi này.

Tô Hạp vốn là tên gọi một loài cây vừa là dược liệu, vừa là hương liệu, ngày xưa vua chúa ưa dùng. Nhưng, địa danh Tô Hạp, Khánh Sơn, từng là thung lũng tử thần, là nỗi ám ảnh kinh hoàng của giặc thù xâm lược. Những tên tuổi lẫy lừng như căn cứ Xóm Cỏ vùi chôn quân cướp nước; anh hùng Bo Bo Tới diệt máy bay địch bằng súng trường... đã muôn đời bất hủ trong những trang sử chống ngoại xâm oai hùng của dân tộc.

Khánh Sơn là quê hương lâu đời của người Raglai. Trong công cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc, vùng đất này là căn cứ địa vững chắc của quân và dân ta. Là người con của dân tộc Raglai, Bí thư Huyện ủy Mấu Thái Cư tự hào ôn nhắc: Địch thường xuyên mở những cuộc càn quét lớn lên căn cứ địa Khánh Sơn, những hòng thực hiện mưu đồ dồn dân, lập ấp; tìm diệt cơ sở cách mạng của ta. Nhưng đồng bào các dân tộc nơi đây một lòng, một dạ theo Đảng, theo Bác Hồ. Địa hình núi rừng Khánh Sơn lại hiểm trở. Cho nên, hàng trăm trận càn quét tìm diệt của Mỹ - Ngụy đều bị thất bại thảm hại. Đồng bào Raglai lúc đầu chỉ biết dùng tên, ná, hầm chông... để tiêu diệt quân xâm lược. Sau dần, đã biết sử dụng chính các loại vũ khí thu được của quân địch để đánh địch. Lịch sử vùng đất này còn ghi dấu cuộc hành quân rầm rộ của địch mang mật danh Thiềm đầu thủy hồi đầu tháng 6/1963, với lực lượng gồm một trung đoàn chủ lực; ba tiểu đoàn các binh chủng công binh, pháo binh và thông tin với hơn 1.600 quân; hai mươi ba máy bay trực thăng; hai máy bay trinh sát; năm máy bay khu trục; một đại đội pháo 105 ly…; được sự yểm trợ của pháo hạng nặng từ các chiến hạm ở quân cảng Cam Ranh, và đích thân tướng Tôn Thất Đính đến Xóm Cỏ thị sát chiến trường. Nhưng, thế trận lòng dân, lòng quả cảm vô biên của đồng bào Khánh Sơn đã đập tan âm mưu tàn độc của kẻ thù, khiến chúng kinh hồn bạt vía, như rơi vào cõi thiên la địa võng, không có đường ra. Thiềm đầu thủy đại bại. Giặc thù hãi hùng khi nghe hai tiếng Khánh Sơn. Và thảng thốt gọi nơi ấy là thung lũng tử thần.

Cũng tại nơi này, tháng 8/1959, Tỉnh ủy Khánh Hòa tổ chức Hội nghị học tập quán triệt Nghị quyết 15 của Ban chấp hành Trung ương Đảng, tạo bước chuyển biến mới trong phong trào đấu tranh cách mạng của quân dân Khánh Hòa.

Tôi đã đến với Thành Sơn, xã xa nhất của huyện Khánh Sơn từ năm 1984, khi Khánh Sơn chưa tách khỏi huyện Cam Ranh. Từ Ba Ngòi, đi xe GMC của ông Rừng lên Tô Hạp mất non một ngày; rồi từ Tô Hạp, tôi mang ba-lô lội rừng một ngày nữa mới tới Thành Sơn. Anh Nguyễn Phước Khiêm, hồi ấy là hiệu trưởng Trường Tiểu học Thành Sơn đón tôi bằng mấy bình bi-đông rượu mía với món bắp chuối xào mỡ và cá lép khô đem nướng. Bấy giờ, không có nhà ở cho giáo viên, ban giám hiệu, kế toán, anh em giáo viên ở điểm trường chính Du Oai đều phải ở nhờ trong Trạm Y tế xã Thành Sơn. Toàn đực rựa cả, đến bữa chẳng buồn nấu cơm.

- Lên Khánh Sơn muốn không bị sốt rét phải uống rượu thật nhiều vào!

Anh Khiêm dọa tôi như vậy. Và không biết có phải nghe theo lời anh Khiêm hay là do cảnh tình lúc ấy thế nào mà tôi uống thật nhiều rượu, đến nỗi say đứ đừ. Vậy nhưng đêm đầu tiên ở lại điểm trường Apa1 tôi vẫn không tài nào ngủ được. Trước nhà, con sông Tô Hạp cứ thao thiết chảy trong đêm sâu cô tịch. Rừng khuya thâm u và bí hiểm. Khánh Sơn hồi ấy với tôi thật đẹp, thật mơ màng, nhưng cũng thật buồn. Bởi, chỉ có rừng, với... rừng. Rừng già, đi mãi mới thấy một vài nóc nhà người Raglai thấp thoáng.

Đêm. Tôi cùng những người bạn ở Khánh Sơn ngồi trò chuyện rất khuya. Nhiều người bảo Khánh Sơn là Đà Lạt của Khánh Hòa. Khí trời dịu mát. Sương lãng đãng khiến cảnh vật như thực, như mơ. Ngoài kia, rừng cây dần chìm trong cô liêu, quạnh vắng; bóng núi lờ mờ, im lìm, như đang ngủ rất say sau làn sương mong manh trong đêm trăng. Gió ngàn thầm thì, hòa cùng khúc sử thi Akhàt Jucar cũ kỹ của người Raglai bản xứ đầy huyền hoặc và say đắm. Bản tụng ca hoang dã và vô tư lự ấy cứ lướt đi, lướt đi trên những miền hoài niệm xa lắc trong tôi về một mảnh đất Khánh Sơn đã gắn bó với bao nhiêu nỗi buồn vui.

Hồi năm 1984, từ thị trấn Tô Hạp lên Thành Sơn chưa có đường ô-tô. Dài gần hai mươi cây số mà chỉ có đường mòn đi xuyên rừng, nhiều khi gặp mưa, nước lớn phải bơi qua suối. Nghe theo lời dặn của những anh em kỳ cựu ở đây, tôi chặt cây rừng làm gậy, dài chừng hơn một mét. Để đỡ ngã do trơn trượt và cũng để phòng thú dữ. Các cụ xưa bảo gặp cọp thì cứ ngồi xuống, chĩa cây gậy về phía trước. Trong ba-lô tôi có 16kg gạo (tiêu chuẩn công tác miền núi thời đó) và lỉnh kỉnh những mắm, muối, rượu, cà-phê… Thời gian tôi đến với Khánh Sơn vậy đã gần bốn mươi năm. Có ngắn không? Có dài không? Mà trong tôi, ký ức cứ mồn một tinh khôi, cứ đinh ninh như nước chảy về thung, mà theo cái cách ngược về Tây của dòng sông Tô Hạp. Chỉ biết rằng, Khánh Sơn hồi đó và Khánh Sơn bây giờ là hai hình ảnh quá khác biệt; khác biệt một cách không thể tưởng tượng được.

Trong ký ức người dân Khánh Sơn, chỉ mới đây thôi, đồng bào dân tộc thiểu số ở đây vẫn quen tập quán du canh, du cư, phá rừng làm rẫy; triệt hạ dần những cánh rừng rộng lớn để đổi lấy cái ăn. Núi rừng xơ xác, tan hoang. Lang thang mãi trong rừng, nay đây mai đó, không nhà cửa, không lương thực dự trữ, không học hành, không thuốc men. Cho nên, đói rét, đau ốm luôn là nỗi ám ảnh thường trực. Đây đó, trong rừng già, có vài hố mộ sâu hoắm của một vài người Raglai lẻ loi nằm lại trên bước đường lang bạt của cộng đồng. Bí thư Huyện ủy Mấu Thái Cư tỏ ra rất tâm đắc câu chuyện chuyển đổi nhận thức, tư duy trong cách làm ăn, sinh sống của bà con mình. Từ chỗ phát rừng làm rẫy, du canh du cư, đồng bào Raglai ở Khánh Sơn đã từng bước định canh, định cư; biết trồng lúa nước rồi trồng cây ăn trái. Điều đáng quý là sản xuất nông nghiệp đã khai thác được lợi thế về thổ nhưỡng, khí hậu địa phương; từng bước phát triển theo hướng sản xuất hàng hóa. Nhiều loại cây trồng có giá trị kinh tế cao như sầu riêng, mía tím, măng cụt… đã thay thế dần các loại cây trồng cũ; tốc độ tăng trưởng bình quân đạt hơn 8%/năm.

Nhớ những ngày xưa bé, tôi đã biết về một loài cây có tên gọi là tu rên từ xứ lạ theo bước chân người đàn ông chung tình về với quê hương mới trong câu chuyện sự tích trái sầu riêng. Bây giờ, tôi nghe cả sự tích thời hiện đại về một loài cây mới đang đâm chồi nảy lộc trên mảnh đất vùng cao vốn còn đang nhiều gian khó. Những câu chuyện cứ tiếp nối nhau bên ánh lửa bập bùng trong đêm tối, cạnh những luống sầu riêng. Không gian ngan ngát một mùi hương không thể lẫn lộn vào đâu được của trái sầu riêng đang chín tới. Cái hương thơm nồng nàn, mãnh liệt và đầy quyến rũ ấy nó cứ như vừa níu kéo, lại vừa xô đẩy, khiến người ta cứ dủng dẳng, dùng dằng; nửa muốn đến nửa muốn đừng; tựa hồ những nỗi đăm chiêu về một khối tình đằm thắm của đôi vợ chồng son trẻ ngày nào trong câu chuyện sự tích trái sầu riêng, có đầy ngọt ngào mà cũng nhiều cay đắng. Nhiều người lúc đầu không chịu được mùi sầu riêng. Nhưng sau nhiều lần nếm thử, thấy thích, rồi đâm nghiện lúc nào không biết.

Tôi đến thăm nguyên Chủ tịch Ủy ban nhân dân huyện Khánh Sơn Ngô Hữu Giác. Ông nhớ lại: Những năm đầu thập niên 1990, huyện Khánh Sơn cứ trăn trở mãi với câu hỏi lấy loại cây trồng nào làm chủ lực. Tìm hiểu kỹ lưỡng các yếu tố khí hậu, thổ nhưỡng địa phương và đặc tính của cây sầu riêng, cuối năm 1999, huyện mạnh dạn liên hệ với Viện Nghiên cứu cây ăn quả miền Nam mua hơn một nghìn cây sầu riêng giống chất lượng cao, đặc biệt là giống Moong Thoong (Thái Lan) mang về trồng thử; đồng thời quyết định xây dựng và triển khai thực hiện đề án phát triển cây sầu riêng giai đoạn 2006- 2010, nhằm mục tiêu đưa cây sầu riêng trở thành một trong những loại cây trồng chủ lực của huyện. Lúc ấy, anh em lãnh đạo huyện nhẩm tính, chỉ cần mỗi hộ đồng bào dân tộc thiểu số trồng và chăm sóc tốt khoảng hai mươi cây sầu riêng xung quanh nhà thì mỗi năm đã có thu nhập hơn chục triệu đồng. Đây là khoản tiền không nhỏ đối với đồng bào dân tộc thiểu số ở đây. Và, từ đó, hình ảnh về một cuộc sống mới cứ hiển hiện thật đẹp, lung linh trong những giấc mơ cây trái.

Chuyện kể nghe vắn tắt như vậy, song, trên thực tế, để cây sầu riêng đứng được trên đất Khánh Sơn là một quá trình thật dài. Từ ý tưởng cho đến trồng thử, rồi trồng thật là cả một quá trình gian khổ. Bước đầu thấy cây lên tốt vậy, nhưng biết sau này cây ra trái như thế nào; giá cả, thị trường tiêu thụ ra làm sao... Hàng loạt câu hỏi được đặt ra. Nỗi ám ảnh thất bại, nợ nần từ những cà-phê, những hồ tiêu của mấy năm trước giờ khiến nhiều người dân Khánh Sơn e dè. Mà e dè cũng phải, bởi vốn liếng bỏ ra có phải nhỏ đâu, và có phải thu hồi lại ngay được đâu. Những người trồng sầu riêng đầu tiên ở Khánh Sơn như anh Nguyễn Thanh Tùng, Đặng Tài Hổ... giờ còn nhớ như in những gian khó và hồi hộp thuở đầu trồng sầu riêng. Thật khó khăn. Nhưng, họ đã có sự lựa chọn đúng.

Hợp với chất đất, khí hậu, sầu riêng Moong Thoong ở Khánh Sơn cho trái rất lớn, trọng lượng trung bình từ 4-5kg/trái; cá biệt có nhiều trái đạt tới bảy, tám ký. Không chỉ trái nhiều, trái lớn mà sầu riêng Khánh Sơn được người tiêu dùng đánh giá là ngon hơn hẳn so với sầu riêng ở nhiều vùng chuyên canh trên cả nước, với đặc điểm thịt ráo, cơm vàng, hạt lép. Một điểm đặc biệt nữa là cây sầu riêng ở Khánh Sơn ra hoa, kết trái muộn hơn những nơi khác từ ba đến bốn tháng. Khi sầu riêng Nam bộ, Tây nguyên hết mùa thu hoạch, sầu riêng Khánh Sơn mới bắt đầu chín. Đặc điểm này tạo thêm cho sầu riêng Khánh Sơn một lợi thế lớn trên thị trường trong nước, tránh được tình trạng trái cây nhiều, dội chợ.

Bây giờ, Chủ tịch Ủy ban nhân dân huyện Khánh Sơn Nguyễn Văn Nhuận mời tôi lên Khánh Sơn dự Lễ hội trái cây lần thứ 2 năm 2022. Ông bảo:

- Anh em chuẩn bị kỹ lắm. Không khí sôi nổi, khí thế lắm! Không phải lãnh đạo huyện đâu, mà cả người nông dân cũng rất bận rộn, tất bật chuẩn bị.

Quả nhiên, đúng như vậy thật. Khánh Sơn sống trong không khí đúng nghĩa là những ngày hội. Gần như cả huyện cùng chung tay chuẩn bị cho một mùa lễ hội thiêng liêng và tự hào, theo cách nói của người dân nơi này.

Trong chương trình lễ hội, nhiều người dân ở đây náo nức rủ nhau đi ngắm khinh khí cầu lửng lơ treo trên bờ suối. Lần đầu tiên ngó thấy! Lạ lắm! Thích lắm! Trong khuôn viên lễ hội, có năm mươi gian hàng trưng bày các loại trái cây có giá trị kinh tế cao như sầu riêng, măng cụt, bưởi da xanh, mít nghệ, mít tố nữ, mía tím... và các loại nông sản đặc trưng của huyện. Đêm khai mạc, tôi hình dung một dáng nét Raglai mộc mạc mà nồng cháy trong những tiết mục như Âm vang hồn chiêng; Ngọn lửa Khánh Sơn; Đêm hội Raglai; song tấu đàn đá; dân ca Raglai A Lơu Ru Tu; Những cô gái Raglai… Lại có cả tiết mục tái hiện lễ ăn mừng đầu lúa mới thể hiện mong ước mùa màng bội thu; lòng biết ơn đất trời đã ban nhiều điều may mắn cho người dân vùng đất Khánh Sơn.

Trưa nay, tôi cùng Chủ tịch Nguyễn Văn Nhuận đến thăm một số vườn cây mà theo ông, đó là những hiện thân của ý chí và khát vọng làm giàu. Trên những vạt đồi, cây xanh lên mơn man, và những nẻo đường thơm nức hương quê, với những sầu riêng, chôm chôm, măng cụt… Với người Kinh, việc chuyển đổi từ cây trồng ngắn ngày sang vườn cây ăn trái đã khó, đối với đồng bào Raglai, việc ấy còn khó hơn gấp bội phần. Nói về chuyện trồng sầu riêng, nhiều người đồng bào Raglai lúc đầu cứ bảo trồng cây sầu riêng lâu có ăn lắm, cứ trồng cây lúa, cây bắp mau có ăn hơn. Thêm vào đó, người dân chưa quen với việc trồng cây ăn trái, kỹ năng chăm sóc yếu nên cây phát triển kém, chết nhiều. Huyện phải tổ chức tuyên truyền, vận động; hỗ trợ thêm cây giống, phân bón, thuốc trừ sâu; cử người đến tận nơi cầm tay chỉ việc, hướng dẫn kỹ thuật chăm sóc... Cũng mừng, đồng bào rồi cũng dần quen.

Anh Nhuận cho biết, đến nay, Khánh Sơn đã có gần 2.000ha sầu riêng, sản lượng hằng năm có khoảng hơn 12.000 tấn. Từ năm 2011, sầu riêng Khánh Sơn đã được Cục Sở hữu trí tuệ, thuộc Bộ Khoa học và Công nghệ, công nhận, cấp chứng nhận đăng ký nhãn hiệu độc quyền.

Lần này, trở lại Khánh Sơn, chúng tôi đến thăm gia đình anh Bo Bo Khá, người dân tộc Raglai ở thị trấn Tô Hạp. Trước đây, cả nhà anh Bo Bo Khá đi làm thuê mà gạo không đủ nấu. Quyết tâm, anh để ý cách thức chăm sóc cây sầu riêng; rồi mạnh dạn vay vốn trồng thử bốn mươi cây. Ban ngày đi làm thuê, tối về vợ chồng gánh nước tưới. Không phụ lòng người, vườn sầu riêng phát triển rất tốt. Đến nay, anh Bo Bo Khá đã có hơn 2ha đất trồng sầu riêng, mỗi năm thu hoạch hơn 20 tấn sầu riêng, trừ chi phí còn lãi hơn 400 triệu đồng. Năm nay có điều không vui là cơn lốc xoáy hồi tháng 6/2022 đã làm thiệt hại cả chục tấn sầu riêng của anh. Anh bảo, hiện đang đầu tư khôi phục; trông chờ vào 200 cây sầu riêng tơ mới hơn bốn năm tuổi. Trước mắt, anh không mở rộng thêm diện tích sầu riêng nữa mà cùng bà con liên kết thực hiện bảo hộ nhãn hiệu hàng hóa cho sản phẩm.

Câu chuyện của anh Bo Bo Khá khiến chúng tôi bất ngờ. Bởi tư duy tiến bộ của anh. Trước đây không lâu, gia đình anh vẫn còn lên rừng phát, đốt, chọc, tỉa; nay đã biết làm cái khoa học, tham gia giữ gìn thương hiệu cho sản phẩm của chính mình.

Trong cái nắng miên man của vùng cao, lưng đồi, có tiếng con chim chiền chiện reo vui lảnh lót; tiếng mõ gió gõ đều đều, trầm mặc, và có cả tiếng chim cu gáy thật nhẹ, thật xa, nghe xao xuyến thanh bình. Bỗng nghe ai đó nghêu ngao hát:

Sầu riêng ai khéo đặt tên

Ai sầu không biết riêng em không sầu…

Quả thật, không chỉ không sầu, mà cây sầu riêng đang đem đến cho người dân Khánh Sơn một niềm vui mới trên con đường đi lên no ấm. Cơm vàng, hạt lép, thơm ngon, sầu riêng Khánh Sơn được người tiêu dùng gần xa ưa chuộng. Trong các kỳ lễ hội trái cây của huyện, nhiều du khách vượt cả chặng đường dài hàng trăm cây số, qua nhiều đèo dốc để đến tận vườn thưởng thức sầu riêng Khánh Sơn, tận tay xẻ những trái sầu riêng chín cây, tự rụng. Theo họ, ấy mới là sầu riêng ngon thượng hạng. Nhưng, hiện có một thực trạng đáng buồn là thương hiệu sầu riêng Khánh Sơn đang bị lạm dụng, đánh cắp một cách trắng trợn. Ở trên đã nói, thời vụ thu hoạch sầu riêng Khánh Sơn là vào tháng bảy, tháng tám hàng năm. Ấy vậy mà trên thị trường nhiều nơi trên địa bàn tỉnh Khánh Hòa, mới vào tháng ba, tháng tư đã có người mang sầu riêng từ các địa phương khác về bán, và ngạo nghễ ghi: Sầu riêng Khánh Sơn, cơm vàng, hạt lép. Nhiều người tiêu dùng đã bị lừa. Tôi nghe được câu chuyện này, đi dạo một vòng khắp thành phố Nha Trang và quả thật, thấy có rất nhiều nơi bày bán Sầu riêng Khánh Sơn, cơm vàng, hạt lép. Bức xúc, ngay sáng hôm sau, tôi chạy lên tận các vườn sầu riêng ở Khánh Sơn thì thấy tất cả các vườn sầu riêng ở đây trái mới chỉ bằng... nắm tay, phải trên hai tháng, gần ba tháng nữa mới có thu hoạch.

Một câu hỏi được đặt là ai sẽ là người xử lý và xử lý như thế nào đối với những hành vi vi phạm trực tiếp, trắng trợn đến thương hiệu sản phẩm sầu riêng Khánh Sơn đã được pháp luật bảo hộ? Nếu không có biện pháp xử lý kịp thời, thương hiệu sầu riêng Khánh Sơn tiếp tục bị xâm hại. Mà như vậy, cũng có nghĩa là một sản phẩm đặc trưng của Khánh Hòa đang dần dần bị tổn thương. Xem ra, trồng được cây sầu riêng đã là rất khó rồi; chăm sóc cho cây nhanh lớn, có trái tốt càng khó hơn; rồi xây dựng thương hiệu lại khó hơn nữa; cho đến việc giữ gìn cho được thương hiệu lại càng rất khó nữa vậy.

Hôm dự Lễ hội Trái cây Khánh Sơn lần thứ 2 năm 2022, Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Khánh Hòa Nguyễn Tấn Tuân chia sẻ: Sau 37 năm tái lập, Khánh Sơn trở thành điểm sáng về phát huy hiệu quả chương trình chuyển đổi cây trồng trên toàn tỉnh Khánh Hòa. Huyện đã chuyển đổi hơn 3.300ha từ cây trồng có giá trị kinh tế thấp sang các loại cây trồng ăn trái có giá trị kinh tế cao. Để phát triển nông nghiệp hiệu quả và gia tăng giá trị, ngành nông nghiệp Khánh Sơn cần tập trung giải quyết các vấn đề căn bản, gồm: xây dựng thương hiệu; quy hoạch và phát triển nguồn nguyên liệu; phát triển nông nghiệp hữu cơ, ứng dụng công nghệ cao, công nghiệp chế biến, công nghệ bảo quản sau thu hoạch; hỗ trợ về vốn, đa dạng hóa nguồn lực đầu tư thông qua xã hội hóa, hợp tác công - tư; phát triển và mở rộng thị trường, đẩy mạnh tham gia sâu vào chuỗi cung ứng trong nước và quốc tế.

Mới đây, tin sầu riêng Việt Nam được chấp thuận xuất khẩu chính ngạch sang Trung Quốc khiến cả huyện Khánh Sơn phấn chấn. Cả nước có 51 vùng trồng sầu riêng được công nhận đủ điều kiện xuất khẩu chính ngạch sang Trung Quốc thì xã Ba Cụm Bắc, huyện Khánh Sơn có ba vùng trồng. Đây là điều kiện rất quan trọng để nâng tầm thương hiệu sầu riêng Khánh Sơn. Ông Đào Quang Hiển, Tổ hợp tác cây ăn quả huyện Khánh Sơn khí thế nói:

- Hiện có mấy công ty đặt vấn đề thu mua và xuất khẩu sầu riêng chính ngạch sang Trung Quốc. Họ có dự kiến ký hợp đồng dài hạn bao tiêu, tiêu thụ đối với nhà vườn ở Khánh Sơn; cam kết sẽ dán tem trên cuống sầu riêng và tất cả các thùng đựng sầu riêng họ đều in logo của sầu riêng Khánh Sơn. Trước đây, xuất khẩu sầu riêng sang Trung Quốc phải đi đường tiểu ngạch nên bấp bênh, người bán phần lớn chịu thiệt thòi. Tới đây xuất khẩu chính ngạch, thị trường, giá cả ổn định, chắc chắn Khánh Sơn sẽ thu hút doanh nghiệp liên kết với người dân, hợp tác xã xây dựng thêm mã số vùng trồng nhằm nâng cao sản lượng, chất lượng trái sầu riêng Khánh Sơn, đáp ứng nhu cầu xuất khẩu.

Lâu nay, tỉnh Khánh Hòa luôn dành cho miền núi một tình cảm, một trách nhiệm sâu nặng. Lãnh đạo tỉnh trực tiếp xuống tận các xã miền núi, sâu sát, kịp thời nắm bắt, chỉ đạo. Mỗi đồng chí trong thường vụ được phân công trực tiếp phụ trách một vài xã khó khăn; mỗi năm có quyền chi từ một đến một tỷ rưỡi đồng từ ngân sách để giải quyết khó khăn trong phát triển kinh tế - xã hội các xã đó. Gần 150 cơ quan, doanh nghiệp, tổ chức chính trị, xã hội, đơn vị quân đội… lặn lội về với dân, giúp dân miền núi phát triển sản xuất, nâng cao đời sống. Mỗi học sinh đi học, từ cấp học mẫu giáo cho đến bậc đại học đều được hỗ trợ, giúp đỡ về vật chất, tinh thần. Theo chúng tôi, cái được lớn nhất trong thực hiện chương trình phát triển kinh tế - xã hội miền núi, vùng đồng bào dân tộc thiểu số của tỉnh Khánh Hòa chính là sự chuyển biến sâu sắc trong nhận thức của đồng bào về tập quán canh tác, về lối sống. Điển hình như anh A Sa, người dân tộc Raglai nói về cách đầu tư cho con cái:

- Không nên cho con mình con cá mà nên cho cần câu để chúng tự câu cá mà ăn.

Để có được suy nghĩ ấy quả là không dễ dầu gì.

Đường lên Khánh Sơn, Tỉnh lộ 9, có nhiều khúc cua cánh chỏ giống hệt đèo Sông Pha lên Đà Lạt. Với độ cao khoảng 800m so với mặt nước biển, Khánh Sơn có khí hậu mát mẻ, dễ chịu, rất thích hợp cho những loại cây ăn trái có chất lượng cao. Bây giờ, ai đó đã trìu mến gọi Khánh Sơn là miền trái ngọt. Sầu riêng, chôm chôm, măng cụt, mít tố nữ… vương vấn hương đưa. Và cả lòng người hiền hậu, đằm thắm như men rượu tapai của người Raglai; lâu say, nhưng lại say rất lâu. Nhiều người gọi Khánh Sơn là Đà Lạt của Khánh Hòa. Trên đường đi, qua những đồi thông nhấp nhô xanh mướt, tôi cứ suy nghĩ mãi hai điều. Liệu Khánh Sơn có thể trồng được những loại hoa, rau quả cao cấp như ở Đà Lạt không? Và, với điều kiện tự nhiên đặc biệt của mình, Khánh Sơn có thể phát triển du lịch được không, theo hướng kết hợp du lịch núi ở đây với du lịch biển ở Cam Ranh, Nha Trang? Nếu sớm định hướng làm du lịch, ngay từ bây giờ Khánh Sơn đã có nhiều việc phải làm, như quy hoạch phát triển theo định hướng làm du lịch; xây dựng chiến lược đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng; đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực…

Những ai đã một lần đêm nghe tiếng mã la trong rừng vắng ở Khánh Sơn sẽ có một trải nghiệm thật khó quên. Bởi thanh âm mã la đem lại một cảm xúc rất lạ lùng. Không như tiếng đàn đá lanh lảnh, trong trẻo, tiếng mã la nghe trầm lắng, mơ màng mà khoan dung, kiêu hãnh như sử thi Akhàt Jucar của người Raglai. Nó cứ khiến hồn ta thổn thức. Nghệ nhân dân gian Mấu Quốc Tiến bảo, người Raglai gắn bó với tiếng mã la từ bao nhiêu đời nay rồi. Mã la luôn là bảo vật truyền đời của những dòng họ Raglai. Là vậy, nhưng, không phải nhiều người có được đầy đủ một bộ mã la. Cho nên người Raglai nghĩ cách làm ra cây đàn chapi bằng tre, phỏng theo tiếng mã la. Vì vậy, đàn chapi là cả một bộ mã la thu nhỏ. Nhưng, ở Khánh Sơn bây giờ chỉ còn có vài bộ mã la. Còn đàn chapi, hiện chỉ còn có mỗi ama (bố, ba) Mấu Xuân Điệp là biết làm, biết khảy đàn. Mà ama Điệp tuổi nay đã ở độ gần đất xa trời.

Đã từ lâu lắm, người Raglai say mê hát sử thi. Nhưng, những người lớn tuổi cứ lần lượt ra đi, mang về thế giới thần linh cả những câu sử thi Raglai nặng trĩu tâm tình dài như vô tận. Xác định giữ gìn bản sắc văn hóa Raglai, trong đó có khôi phục và gìn giữ sử thi là nhiệm vụ quan trọng trong quá trình bảo tồn và phát triển văn hóa địa phương, tỉnh Khánh Hòa đã có nhiều hoạt động cụ thể. Nhưng kết quả thu được chưa như mong muốn.

Tôi đỡ nghệ nhân Mấu Thị Giêng nằm lên võng. Tuổi trên tám mươi, bà đã quá yếu, không thể ngồi lâu được nữa. Hiện nay, ở Khánh Sơn, chỉ còn có mỗi away (má, mẹ) Mấu Thị Giêng ở đây là biết hát sử thi. Ngay cả chính con gái bà cũng không biết hát.

- Học hát sử thi khó lắm. Với lại bọn trẻ bây giờ nó có chịu nghe sử thi đâu. Nó thích nhạc trẻ hơn!

Người con gái của nghệ nhân Mấu Thị Giêng nói.

Bất giác, tôi ái ngại nhìn nghệ nhân. Không biết bà có qua khỏi con trăng này không. Ôi, Akhàt Jucar! Ôi, sử thi Raglai!

Tôi hỏi anh em lãnh đạo huyện Khánh Sơn rằng việc bảo tồn văn hóa người Raglai hiện đang là vấn đề rất khó, sao chúng ta không xây dựng hẳn một nghị quyết chuyên đề về vấn đề này để sớm có cơ chế, nhân lực, kinh phí thực hiện. Các anh bảo đây là một gợi ý sát thực, huyện sẽ nghiên cứu.

Rời Khánh Sơn, lên tới đỉnh đèo, tôi dừng lại. Sau lưng tôi, Khánh Sơn đang chìm dần, chìm dần trong sương chiều bàng bạc.

Bên bếp lửa, ai đó khe khẽ hát:

Tôi nghe chapi chợt thấy nao lòng, về một giấc mơ...

Đầu thu, núi rừng dịu mát. Không gian trong trẻo, tinh khôi. Và, hương vị ngọt lành cây trái Khánh Sơn cứ khiến hồn người lưu luyến mãi.

Tô Hạp - Nha Trang, tháng 8 năm 2022